On fâide:

1. Arş-ı rahmân altında, bir melek nidâ eder. Elini pâk etdiğin gibi, senin [küçük] günâhların pâk oldu, der.
2. Nâfile nemâz kılmış gibi sevâbına nâil olur.
3. Fakîrlikden emîn olur.
4. Sıddîklar sevâbına nâil olur.
5. Melâike, onun için istigfâr ederler.
6. Her bir lokmanın mukâbelesine, onları sadaka vermiş gibi sevâba nâil olur.
7. Besmele ile yimede günâhından temiz olur.
8. Yimekden sonra yapdığı düâsı kabûl olur.
9. O gece ölürse, şehîd mertebesine erişir.
10. Gündüz ölürse, şühedâ zümresine yazılır.

Önce elleri yıkamak ve kurulamamak sünnetdir.

Ta’âmdan sonra, sünneti yerine getirmek niyyeti ile, el yıkama­nın altı fâidesi vardır:

1. Arş-ı rahman altında bir melek nidâ eder ki, (Yâ mü’min! Resûlullah “sallallahü teâlâ aleyhi ve sellem” senden râzı oldu.)
2. Bu ni’mete mahsûs sevâba nâil olur.
3. Bedenindeki kıl sayısınca, sevâbı olur.
4. Rahmet deryâsından nasîbi olur.
5. Elinden akan damlaların adedince sevâb kazanır.
6. Vefât etdikde, şehîd olur.

[Allahü teâlânın emrleri iki dürlüdür: Emr-i tekvînî ve Emr-i teklîfî veyâ Emr-i teşrî’î.

Emr-i tekvînî, Yaratmasını dilediği şeylere (Ol) demesidir. Ol

deyince, hemen var olur. Hiçbir kimse, bu şeyin var olmasına mâni’ olamaz. Herşeyin yaratılması için, belli şeyleri sebeb yapmışdır. Belli maddeleri, belli maddelerin yaratılmalarına sebeb yapdığı gibi, insanın maddî ve ma’nevî gücü, çeşidli enerjiler de, birçok şeyle­rin yaratılmalarına sebebdirler. Bir kuluna birşey ihsân etmek, iyilik vermek isterse, o kimseyi o şeyin sebebine kavuşdurur. Sebeb te’sîr etdiği zemân, O da dilerse, (Ol!) derse, o şey var olur. O dilemezse, hiçbirşey var olmaz. Hikmetini, yaratmasını sebeblerle örtmüş, gizlemişdir. Çok kimse, yalnız sebebleri görmekde, sebebler arkasında­ki hikmeti, Onun yaratmasını anlıyamamakdadır. Bu anlayışsızlığı da, onun felâketine sebeb olmakdadır.

Emr-i teklîfî, insanlara, yapmaları veyâ sakınmaları için verdi­ği emrlerdir. Bu emrlerin yapılması, insanın irâdesine, dilemesine bağlıdır. İnsanı irâdesinde, dilemesinde serbest bırakmışdır. Fekat, insanın dilemiş olduğu şeyi yaratan, yine Odur. İnsan diledikden sonra, O da dilerse, yaratır. Dilemezse yaratmaz. Herşeyi yaratan, maddelere çeşidli te’sîrler, özellikler veren, yalnız Odur. Ondan baş­ka yaratıcı yokdur. Ondan başkasında ülûhiyyet sıfatı bulunduğuna inanmak, başkasını Ona şerîk, ortak yapmak olur. Başkasını kendi­sine ortak yapanı, Kıyâmetde hiç afv etmiyeceğini, ona sonsuz ve çok acı azâblar yapacağını bildirmişdir. İnsan, Onun emrini yapmak, iyilik yapmak dileyince, O da merhamet ederek diliyor ve yaratıyor. Kendisine inanmıyanlar, karşı gelenler bir kötülük yapmak isteyince O da diliyor ve yaratıyor. Kendisine inananlar, yalvaranlar, bir kötü­lük yapmak isteyince, O merhamet ederek dilemiyor ve yaratmıyor. Bunun için düşmanlarının her istedikleri hâsıl olduğu için, dahâ da azıp kuduruyorlar.

Allahü teâlânın emr-i teklîfîleri, ehemmiyyetlerine göre, derece­lere ayrılmışdır:

1. Bütün insanlara, îmân etmelerini, müslimân olmalarını emr etmişdir.
2. Îmân etmiş olanlara, harâm işlememelerini, kötülük yapma­malarını emr etmişdir.
3. Îmân etmiş olanlara farzları yapmalarını emr etmişdir.
4. Harâmlardan sakınan ve farzları yapan müslimânlara, mekrûhlardan sakınmağı, sünnetleri, nâfile ibâdetleri yapmağı emr etmişdir.

Yukarıdaki sırada, önce olan emri yapmayıp, ondan sonra olanı yapmak, makbûl değildir, beğenilmez. Fâidesi olmaz. Meselâ, îmânı olmıyanın kötülükden sakınmasını veyâ kötülüklerden, harâmlardan sakınmayanın farzları yapmasını yâhud farzları yapmıyanın, sünnet­leri, nâfile ibâdetleri yapmasını, Allahü teâlâ beğenmez, kabûl etmez. Bunun için, nemâz kılmıyan, zekât vermiyen ve ananın, babanın, zevcenin ve evlâdının haklarını îfâ etmiyen müslimânın sadakaları­nı, hayrâtını, hasenâtını, câmi’ yapdırmasını, para yardımları ve yemekden önce ve sonra ellerini yıkamalarını ve ömreye gitmesini be­ğenmez, kabûl etmez. Görülüyor ki, her insanın evâmir-i teklîfiyyeyi yukardaki sıraya göre yapması lâzımdır. Bununla berâber, önceki sıradakini yapmıyan, aşağıdakini yapar ve bunu yapması, farzı terk etmesine, harâm işlemesine sebeb olmazsa, sevâb kazanamaz ise de, bunu yapmağı da elden kaçırmamalıdır. Bunu her zemân yapmanın bereketi ile, Allahü teâlânın, merhâmet ederek, önceki emrleri yap­mağı nasîb etmesinin umulacağı, (Rûh-ul-beyân) tefsîrinde, altıncı cüz’ün sonunda yazılıdır.]

Ve dahî, ta’âm yimenin farzı dörtdür:

1. Yidiği zemân, doymağı ve içdiği zemân kanmağı, Allahü azîm-üş-şândan bilmek.
2. Halâlinden yimek.
3. O ta’âmdan kuvveti geçinceye dek, Allahü teâlâya kulluk et­mek.
4. Eline geçene kanâat etmek.

Yimeğe başlarken, Allahü teâlâya ibâdet etmek için, Allahü teâlânın kullarına fâideli işler görmek için, Allahü teâlânın dînini, ebedî se’âdet ve huzûr yolunu bütün insanlara yaymak için kuvvet elde etmeğe niyyet etmelidir. Başı açık yimek câizdir.

Ve dahî, ta’âm yimenin müstehabları: Sofrayı yere kurmak, elbisesi temiz olarak sofraya oturmak, diz çöküp yimek, ta’âm ev­velinde elini ve ağzını yıkamış olmak, yemeğe başlarken Besmele demek, evvelinde tuz tadmak, arpa ekmeği yimek, ekmeği eli ile parçalamak, ekmek ufaklarını zayi’ etmemek, önünden yimek, sirke yimek, lokmayı küçük almak, ta’âmı iyice çiğnemek, üç parmağı ile yimek, kabı parmağı ile sıyırmak, üç kerre parmaklarını yalamak, ta’âm sonunda hamd etmek, kürdan kullanmak.

Ve dahî ta’âm yimenin mekrûhları: Sol eliyle yimek, yiyeceği ta’âmı koklamak, Besmeleyi terk etmek. [Yemek arasında da olsa hâtırlayınca Besmele çekmelidir.]

Ta’âm yimenin harâmı: Doyduğu hâlde yimeğe devâm etmek [Müsâfiri var ise, onun yimesine mâni’ olmamak için, yer gibi dav­ranmak lâzımdır], yemekde isrâf etmek, ba’zılarınca başkasının mâlını [haksız olarak] yirken Besmele demek, ziyâfete dâvetsiz git­mek, başkasının mâlını iznsiz yimek, bedenine hastalık verecek şeyi yimek, riyâ ile hâzırlanan ta’âmı yimek, nezr etdiği şeyi yimek.

Sıcak ta’âm yimenin şu zararları vardır: Kulağı sağır olmağa sebeb olur. Benzi sarı olur. Gözlerinin feri olmaz. Dişleri sararır. Ağzının lezzeti olmaz. Karnı doymaz. Fehmi az olur. Aklı az olur. Bedenine maraz ârız olur.

Ve dahî, ta’âmı az yimenin fâideleri şunlardır: Bedeni kavî olur. Kalbi nûrlu olur. Hâfızası kavî olur. Geçinmesi âsân olur. İş­lerinde lezzet bulur. Allahü azîm-üş-şânı, çok çok zikr etmiş olur. Âhıreti tefekkür eder. İbâdetinde lezzeti ziyâde olur. Her şeyde isâbet ve irşâdı çok olur. Hisâbı âsân olur.